Suv va mineral tuzlar
Oqsillar, ya’ni proteinlar odam organizmining cog‘lom, normal o‘sishi, sog‘ligi va rivojlanishida muhim rol uynaydi. Ular organizmda ikki xil fiziologik vazifani bajaradi, ya’ni plastik va energetik. Oqsillarning plastik ahamiyati shunday iboratki, ular barcha hujayra va to‘qimalarning tarkibiy qismiga kiradi. Oqsillarning energetik vazifasi esa, ular parchalanganda energiya hosil bo‘ladi, masalan, 1g oqsil parchalanganda 4,1 kkal. energiya ajratadi. Bu energiya odam tanasini xaroratini birday saqlash, ichki organlarni normal ishlashi, odamning harakatlanishi va boshqa ishlarni bajarish uchun sarflanadi. Oqsillar molekulasidagi aminokislotalar soniga qarab oqsillar sifatli va sifatsiz turlarga bo‘linadi. Tarkibida organizm uchun barcha aminokislotalarni uzida to‘plagan oksillarga sifatli oqsillar deyiladi. Ular xayvon mahsulotlarida (go‘sht, baliq, ikra, sut va sut mahsulotlarida) bo‘ladi. Tarkibida ba’zi aminokislotalari bo‘lmagan oqsillar sifatsiz oqsillar deyiladi. Ular non, non mahsulotlarida bo‘ladi. Bolalar organizmini normal o‘sishi va rivojlanishi uchun kundalik ovqat tarkibida sifatli oqsillar 80-90% tashkil etishi kerak. Bolalar ovqati tarkibida sifatli oqsillarning kam bo‘lishi o‘sish va rivojlanishni sekinlashtiradi, yuqumli kasalliklarga chidamlilik xususiyati pasayadi, nerv sistemasining kuzg‘aluvchanligi, aqliy faoliyat susayadi. Oqsillar ortiqcha bo‘lsa nerv sistemasi, jigar va buyraklar faoliyati buziladi.
Agar bolalar sog’lom ovqatlanish tartibiga amal qilmay, kerakli ozuqa moddalarini qabul qilmasalar bu ularning ruhiy va jismoniy faolligiga ta’sir qiladi va kattalardagi ayrim kasalliklarga masalan yurakning ishamik kasaligiga chalinadilar.agarda boshqa tomondan uy sharoitining ta’siri va natijalari o’rganiladi qaysiki ularning rivojlanishjiga va hayot tarziga ijobiy ta’sirlarini o’rganadi.(Power Point 2009). Boshqa so’z bilan aytganda hayotni bohlanishi yomon boshlansa ularning rivojlanishidagi pasayish va salomatligini pasayish hayotining ijtimoiy iqtisodiy ahvolini tubanlashishiga ta’sir qiladi.(Pillas, Suhrcke 2009). Qiyin vaziyatlarda ilk yosh davrida salomatlik holatining farqlari holati keyingi yosh davrlarida yanada farqlarnig oshishiga olib keladi.(Poulton va boshqalar 2002)
If they are exposed to unhealthy diets as children and are unable to get adequate exercise, this will affect their eating and physical activity habits as adults, and make them more likely to develop medical conditions like coronary heart disease. If, on the other hand, their home environments are stress free and provide conditions that optimise their development, this will benefit them throughout their life course (Power et al. 2009). In other words, a poor start to life increases the probability of adverse developmental outcomes and to worse health, behavioural and economic outcomes over the life course (Pillas, Suhrcke 2009). To compound matters, differences in health at an early age are likely to lead to even greater differences at later ages (Poulton et al. 2002).
Uglevoddar organizmda asosiy energiya manbai bo‘lib, hisoblanadi, 1 g uglevod parchalanganda 4,2 kkal energiya ajraladi, Bir sutkalik energiyaning 56% uglevodlar hisobiga hosil bo‘ladi. Uglevodlar asosan o‘simliklardan olinadigan ovqat maxsulotlarida ko‘p bo‘ladi (non, kartoshka, mevalar, qovun-tarvuz, shirinliklar). Uglevodlar normadan ortik iste’mol qilinsa, organizmda yog‘ga aylanib semirishga olib keladi. Jismoniy mexnat, sport bilan shugullanuvchi odamlarda me’yoridan ortiq uglevodlar qabul qilinsa, uning parchalanib energiya hosil qilgan qismidan tashkari qolgan qismi glikogenga aylanadi. Glikogen parchalanganda energiya hosil bo‘ladi.
Vitaminlar ham yog‘lar, oqsillar, uglevodlar, mineral tuzlar, suv kabi organizm uchun zarur bo‘lgan ozika moddalardan hisoblanadi. Rus olimi N.I. Lunin 1880 yilda organizm uchun zarur bo‘lgan moddalardan biri vitaminlar ekanini birinchi bo‘lib isbotladi. 1912 yilda K. Funk tomonidan vitaminlar deb nomlandi (vita -xayot degan ma’noni anglatadi. Vitaminlarning 40 dan ortiq turi bo‘lib, ular organizmning o‘sishiga, modda almashinuviga, immun xolatiga, yurak-qon tomir, nerv tizimining ish faoliyatiga ta’sir ko‘rsatadi. Agar biror vitamin organizmga mutlaqo kirmasa avitaminoz, yetishmasa gipovitaminoz, meyoridan ortib ketsa gipervitaminoz deyiladi. Xar bir vitamin turli xil vazifani bajaradi.
A vitamin o‘sish vitamini deyiladi. U organizmning o‘sish va rivojlanishida, teri ustki qavati xolatini normal saqlashda, ko‘z o‘tkirligini yaxshi bo‘lishini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Bu vitamin yetishmaganda teri kuruqlashib, yorilib, nafas yullari va oshqozon ichak qavatining yallig‘lanishi kasalliklari yuzaga keladi. Vitamin D balik yogida, sariyogda tuxum saririda, jigarda, sabzi, qizil kalampir, o‘rik tarkibida ko‘p bo‘ladi. B gruppa vitaminlarga B1 (tiamin), V2 (riboflavin), Bb, B12, B15, PP (nikotin kislota) kiradi. Bu vitaminlar nerv sistemasining faoliyati, kon yaratilishi uchun zarur. Ular guruchda, loviya, nuxat, yongokda, pivo achitqisida, jigarda, tuxum sarig‘ida bo‘ladi. S vitamin (askorbin kislota) moddalar almashinuvida muhim rol uynaydi. Bu vitamin yetishmaganda singa kasalligi paydo bo‘ladi. Bolaning mulki, og‘zi yaralanadi, tishlari tushib ketadi. Bu vitamin karam, petrushka, pomidor, kuk piyoz, na’matak, apelsin, limon, olmada ko‘p bo‘ladi.
D vitamin organizmda kalsiy va fosfor almashinuvi normal o‘tishida ishtirok etadi. Ayniksa u ikki-uch yoshgacha bo‘lgan bolalar suyagining normal shakllanishi, o‘sishi va rivojlanishida katta ahamiyatga ega. Bu vitamin yetishmasligi natijasida yosh bolalarda raxit kasalligi yuzaga keladi. Bu vitamin baliq yogida, tuxum sarig‘ida, sut va sut maxsulotlarida ko‘p bo‘ladi. U kuyoshning ultrabinafsha nurlari ta’sirida bola terisida tabiiy ravishda hosil bo‘ladi.
Demak vitaminlar bola organizmidagi barcha xayotiy muhim fiziologik jarayonlarning normal o‘tishida, o‘sish va rivojlanishda muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun bolaning kundalik ovqatida vitaminlarga boy mahsulotlar bo‘lishi kerak. Bu mahsulotlar bo‘lmagan vaqtda dorixonada tayyor xolda sotiladigan vitamin tabletkalaridan kuniga 1,2 dona iste’mol qilishi kerak.
Turli yoshdagi bolalar organizmining oqsillar, uglevodlar va yog‘larga bo‘lgan talabi. Oqsillar hujayra tarkibiga kiradigan muhim modda hisoblanadi. Bolaning o‘sishi, rivojlanishi orga nizmga yetarli miqdorda oqsil kirib turishiga bog‘liq. Oqsillar aminokislotalardai tuzilgan bo‘lib, murakkab organik birikma hisoblanadi. Ular tarkibida 16% azot bo‘ladi. Agar katta odam organizmiga kirgan azot chiqarilgan azotdan ortiqcha bo‘lsa, azot balansi musbat bo‘ladi, bunda organizmga kirgan oqsil miqdori parchalangan oqsil miqdoridan ko‘payadi. Musbat azot balansi turli yosh davrlarida har xil bo‘ladi. Organizmga kirgan azotning chiqarilgan azotdan kam bo‘lishi manfiy azot balansi deyiladi. Bunda parchalangan oqsillar miqdori sintez qilingandan ortiqcha bo‘ladi, natijada organizm hujayralaridagi oqsillar parchalanadi.
Ovqat bilan organizmga kirgan oqsillar to‘la qimmatli va to‘la qimmatli bo‘lmagan oqsillarga bo‘linadi. To‘la qimmatli oqsil deb, sintez uchun zarur bo‘lgan barcha aminokislotalarni o‘zida saqlaydigan oqsillarga aytiladi. Bunday oqsillar tarkibiga organizmning o‘sishi uchun zarur bo‘lgan lizin, triptofan, tirozin, pepsin, izoleysin, gistidin, arginin, valin, metionin, fenilalanin amynokislotalar kiradi. Bulardan boshqa aminokislotalar va gormonlar hosil bo‘ladi. To‘la qimmatli bo‘lmagan oqsillar deb, tarkibida sintez uchun zarur aminokislotalardan birortasi bo‘lmagan oqsillarga aytiladi. To‘la qimmatli oqsillarga go‘sht, tuxum va sut tarkibidagi oqsillar kiradi. Tula qimmatli bo‘lmagan oqsillar loviya, mosh, no‘xat va boshqalar tarkibida bo‘ladi.
Katta yoshli odam yengil ish qilganda bir kecha-kunduzlik oqsil normasi har kilogramm vazni hisobiga 1 -1,5 g bo‘lishi kerak. 1-3 yoshda 4-4,5 g, 3-7 yoshda 3-3,5, 7-11 yoshda 3 g, 11 -14 yoshda 2,5 g bo‘ladi. Oq-sillar yetishmaganda bola o‘sishdan orqada krladi, nerv sistemasining qo‘zg‘aluvchanligi, aqliy faoliyati susaya-di va hokazo. Oqsillar ortiqcha bo‘lganda nerv sistemasi, jigar, buyraklar funksiyasi buziladi.
Uglevodlar asosiy energiya mapbaidir. Qopda 0,1 — 0,12% glyukoza bo‘ladi. Uglevodlar ichaklar devoridan monosaxaridlar shaklida so‘riladi. Moposaxaridlardan jigarda glyukogen sintezlanadi. Jigar muskullarida glikogen zapas holda saqlaiadi. 1 g uglevod yonganda 4,2 kkal energiya ajraladi. Bir kecha-kunduzlik energiyaning 56% uglevodlar hisobiga hosil bo‘ladi. Bolalar organizmi qonda qand miqdori ortib ketishiga nisbatan ancha chidamli bo‘ladi. Boshqacha aytganda, qand miqdori 2 hissa ortiq bo‘lganda ham zarar qilmaydi. Katta odam uchun uglevodlarga bo‘lgan kecha-kunduzlik ehtiyoj 400-500 g.
Uglevodlariing bir kecha-kunduzlik miqdoripi 1-1,5 yoshda 160-175 g, 1,5-3 yoshda 225, 3-5 yoshda 260 g, 5-7 yoshda 280 g, 7-11 yoshda 345 g, 11 -15 yoshda 438 g hisobida belgilaydi.
Yog‘lar hujayra tarkibiga kiradi va plastik material hisoblanadi. Uglevodlardan organizmda yog‘lar sintezlanadi. Yog‘lar ichaklar devoridan glitserin, yog‘ kislotalar holida so‘rilib, jigarga tushadi. Ortiqcha yog‘ teri ostida, yurak, buyraklar atrofida to‘planadi. Organizmda zapas yog‘lar sovuqda, och qolganda energetik material bo‘lib xizmat qiladi. O‘simlik va mol yog‘i organizmda 97-98%, qo‘y yog‘i 90% o‘zlashtiriladi. Katta yoshli odam uchun bir kecha-kunduzda o‘rta hisobda 100 g yog‘ kerak. Iste’mol qilingan yog‘ning 70-75% hayvon, 25-30% o‘simlik yog‘idan iborat bo‘lishi shart. 6 oylikdan 4 yoshgacha bo‘lgan bolalarning har kilogramm vazniga 3,5-4 g, maktabgacha yoshda 2-2,5 g yog‘ zarur. Yog‘lar yetishmaganda bola ozib ketadi, organizmning chidamliligi pasayadi. Yoglarni ortiqcha qabul qilganda oziq moddalar va oqsillarni o‘zlashtirish buziladi. Turli yoshdagi bolalarpipg oq-sillar,yog‘lar,uglevodlarga bo‘lgan bir kecha-kunduzlik o‘rtacha talabi miqdorini va kaloriyasini ishlab chiqilgan.
Odam mineral tuzlarni asosan oziq-ovqat bilan oladi. Bir kecha-kunduzda ovqat 10-12,5 g osh tuzi iste’mol qilinadi. Mineral tuzlar suyaklar, oqsillar, fermentlar, gormonlar tarkibiga kiradi va odam tanasi vaznining 4,5%ni tashkil etadi. Ular organizmdagi barcha funksiyalarning bir xilda kyochishini ta’minlaydi. Mineral tuzlar ionlari qon va to‘qimalarda ishqoriy, kislotalilik reaksiyasining turg‘un bo‘lishini
Bolalar uchun bir kecha-kunduzlik oziq moddalarning o‘rtacha miqdori (gr, kkal)