O zbekiston suv omborlari

O‘zbekistonning ichki suvlari va suv boyliklari

Ichki suvlarga daryolar, ko‘llar, muzliklar, yerosti suvlari kiradi. O‘zbekiston ichki suvlari orasida inson hayoti va xo‘jalik faoliyati uchun eng muhimi daryolardir.

Daryolari. Respublikamiz daryolari berk havzaga kiradi va ular hudud bo‘yicha notekis taqsimlangan. Daryolar, asosan, tog‘lardan boshlanadi, tekislikka chiqqach, sug‘orishga sarflanib, yerga shimilib, bug‘lanib, suvi kamayib qoladi, ayrimlari cho‘llarda tugaydi.

O‘zbekiston daryo tarmoqlarining zichligi hudud bo‘yicha bir xil emas. Tekislik qismida daryolar juda siyrak bo‘lib, har kv km maydonga daryoning 20 m uzunlikdagi qismi to‘g‘ri keladi. Aksincha, tog‘ va adirlarda daryolar tarmog‘i zich. Bunga asosiy sabab, tog‘larda tekislikdagiga nisbatan yog‘inlar ko‘p tushadi, harorat pastligidan mumkin bo‘lgan bug‘lanish va shimilish kam bo‘ladi. Natijada, yog‘inning ko‘p qismi daryo oqimiga aylanadi.

O‘zbekistonning tog‘ daryolari tor o‘zanda tez, shiddat bilan oqadi. Ular, asosan, tagini yuvib, sharshara va ostonalar hosil qiladi. Tekislikka chiqqach esa keng vodiyda tarmoqlanib, sekin oqadi.

O‘zbekiston daryolari to‘yinish jihatidan ham bir xil emas. Respublikamizdagi Amudaryo, Zarafshon, Isfayramsoy, Norin, So‘x, Isfara kabi daryolarning bosh qismi 4500 m dan baland tog‘lardagi muzliklar va doimiy qorlarning erishidan to‘yinadi. To‘linsuv davri iyul — avgustga to‘g‘ri keladi, chunki yoz oylarida havo haroratining ko‘tarilishi tufayli muz va qorlar tez eriydi.

O‘zbekistonning 3400 m balandlikdan boshlanuvchi Sirdaryo, Norin, Qoradaryo, Chirchiq, Surxondaryo kabi daryolari qor va muz suvlaridan to‘yinadi. Bu daryolarda suv may —iyun oylarida ko‘payib ketadi. Suvining kamayishi dekabr — fevral oylariga to‘g‘ri keladi.

Respublikamizda Qashqadaryo, G‘uzordaryo, Sangzor, Ohangaron, G‘ovasoy kabi daryolar balandligi 3400 m dan ortmaydigan tog‘lardan boshlanadi. Bu daryolarning suvi ertaroq, ya’ni aprel — may oylarida, qorlarning erishi natijasida ko‘payadi va yillik oqimning 60 foizi shu oylarga to‘g‘ri keladi. Yozda daryolar suvi kamaya boshlaydi.

O‘zbekistonning 2000 m dan past tog‘laridan boshlanuvchi Zominsuv, Sheroboddaryo, To‘sunsoy kabi daryolari, ko‘plab soylar, qor-yomg‘ir va yerosti suvlaridan to‘yinadi. Shu sababli bu daryolarning suvi bahorda — aprel — may oylarida ko‘payadi va yillik oqimning 80 foizini tashkil etadi. Aksincha, yozda daryolar suvi juda kamayib, ba’zi soylarning suvi qurib qoladi.

O‘zbekiston daryolari tog‘li qismida shiddat bilan oqishi sababli ularning ko‘p qismi muzlamaydi. Faqat nishab kam bo‘lgan keng vodiylardagina qisman yoppasiga muzlashi mumkin. Tekislik qismidagi daryolari esa bir-ikki oy muzlaydi, lekin respublikaning janubiy qismidagi daryolar muzlamaydi.

Amudaryo O‘rta Osiyoning eng sersuv va suv yig‘adigan maydoni juda katta bo‘lgan daryosidir. Daryoni qadimda arablar Jayxun, yunonlar Oks, mahalliy xalqlar Omul deb atagan.

Читайте также:  Новое авто kia sportage

Sirdaryo O‘rta Osiyodagi eng uzun (Norin daryosining boshlanish joyidan — 3019 km) daryo hisoblanib, sersuvligi jihatidan Amudaryodan so‘ng, ikkinchi o‘rindadir. Sirdaryoni arablar Sayxun, yunonlar Yaksart deb atagan.

Chirchiq daryosi — Sirdaryoning eng sersuv o‘ng irmog‘idir. U Chatqol va Piskom daryolarining Chorvoq botig‘ida qo‘shilishidan vujudga keladi. Chirchiq daryosining uzunligi Chatqol bilan birga 397 km ni tashkil etadi.

Chirchiq qor-muz suvlaridan to‘yinadi. Shu sababli uning to‘lin suv davri mart — iyun (53 foiz) oylariga, eng kam suv davri esa dekabr — fevral oylariga to‘g‘ri keladi. Daryoning yillik o‘rtacha ko‘p suv sarfi Xo‘jakent yonida sekundiga 224 m.kub , eng ko‘pi bahorda sekundiga 2100 m.kub , eng kami qishda sekundiga 22 m.kub.

Zarafshon.Bu daryo Turkiston va Zarafshon tog‘lari tutashgan Ko‘ksuv tog‘ tugunidagi Zarafshon muzligidan Mastchoh nomi bilan boshlanadi. U Ayniy qishlog‘i yonida Fandaryo bilan qo‘shilgach, Zarafshon nomini oladi.

Zarafshon ilgari Amudaryoga 20 km yetmasdan Sandiqli cho‘li qumlariga shimilib ketar edi. Zarafshon daryosining uzunligi muzlikdan Sandiqli qumlarigacha 877 km edi. Hozirda uning suvi ko‘plab sug‘orishga sarflanishi sababli u yerlarga yetib bormayapti.

Zarafshon muz-qorlarning erishidan to‘yinib, to‘linsuv davri iyun — avgustga, eng kam suv davri esa qishga to‘g‘ri keladi. Daryoning o‘rtacha suv sarfi Ravothoji to‘g‘onida sekundiga 165 m.kub, eng ko‘p suv sarfi sekundiga 930 m.kub, eng kam suv sarfi sekundiga 24 m.kub.

Zarafshon daryosining bir yillik suv miqdori 5,4 km.kub bo‘lib, shundan 5,2 km.kub Tojikiston hududida vujudga kelgan oqimga, 254 mln m.kub esa O‘zbekiston hududidan boshlanuvchi (uzunligi 10 kmdan ortiq bo‘lgan 137 ta) irmoq soylariga to‘g‘ri keladi. Bu soylarning suvi bahorda ko‘payib, yozda juda kamayib ketadi.

Zarafshon daryosi o‘rtacha yillik oqimining 55 foizi iyul — sentabr oylariga to‘g‘ri keladi va bu davrda u juda loyqa bo‘lib oqadi.

Zarafshon daryosi tog‘li qismida tez oqqanligidan muzlamaydi. Tekislik qismida qish sovuq kelganda 76 kungacha, iliq kelganda esa 2-3 kun muzlashi mumkin.

Qashqadaryo— Hisor tizmasining g‘arbiy qismidan boshlanadi va Muborakka yetmasdan qurib qoladi. Daryoning uzunligi 373 km.

Qashqadaryo qor suvlaridan to‘yinishi sababli eng ko‘p suv sarfi may oyiga, eng kam suv sarfi esa oktabr —dekabr oylariga to‘g‘ri keladi. Qashqadaryoning o‘rtacha ko‘p yillik suv sarfi Varganza qishlog‘i yonida sekundiga 5,46 m.kub ni tashkil etadi. Qashqadaryo havzasida (barcha irmoqlarini hisobga olganda) yiliga o‘rtacha sekundiga 51,5 m.kub oqim vujudga kelib, shuning 58,3 foizi mart — iyun oylariga to‘g‘ri keladi.

Surxondaryo — Hisor tog‘ tizmasi g‘arbiy qismining janubiy yonbag‘ridan boshlanuvchi To‘polondaryo bilan Qoratog‘daryoning qo‘shilishidan vujudga keladi. So‘ng 196 km masofada oqib Amudaryoga kelib quyiladi.

Читайте также:  P0011 hyundai santa fe

Surxondaryo, asosan, qor va muz suvlaridan to‘yinadi. Shu sababli to‘lin suv davri mart — iyun oylariga to‘g‘ri keladi. Bu davrda yillik daryo suvining 65,2 foizi oqib o‘tadi. Eng kam suv sarfi sentabr —oktabr oylariga to‘g‘ri keladi.

Surxondaryoning o‘rtacha ko‘p yillik suv sarfi (Qorovultepa qishlog‘i yonida) sekundiga 70,2 m.kub ni tashkil etadi. Surxondaryo loyqa daryolardan bo‘lib, Morguzar qishlog‘i yonida har m.kub suvida 2,9 kg loyqa bor.

Ohangaron daryosi Chatqol va Qurama tog‘laridan suv to‘plovchi soylarning qo‘shilishidan vujudga kelgan Oqtoshsoy (Chovlisoy) nomi bilan boshlanadi va 236 km masofada oqib, Sirdaryoga quyiladi. Daryo tog‘li qismida chuqur va tor o‘zanda oqib, Obliq qishlog‘idan o‘tgach, o‘zani kengayib, oqimi sekinlashadi.

Ohangaron daryosining to‘yinishida qor suvlarining salmog‘i katta. Shu sababli uning to‘lin suv davri aprel-may oylariga, eng kam oqimi dekabr — yanvar oylariga to‘g‘ri keladi.

Ohangaron daryosining Turk qishlog‘i yonida yillik o‘rtacha ko‘p suv sarfi sekundiga 23,5 m.kub ni tashkil etadi.

O‘zbekistonda suv boyliklari quyidagicha taqsimlangan: respublika hududiga yiliga 95,642 km.kub daryo oqib kiradi. Shuning 52,291 km.kub Amudaryo havzasiga, 43,351 km.kub esa Sirdaryo havzasiga to‘g‘ri keladi.

Binobarin, O‘zbekiston amalda yiliga o‘rtacha 57,781 km.kub atrofida suvdan foydalanadi. Bu suvning 41,472 km.kub Amudaryo havzasiga, 16,309 km.kub Sirdaryo havzasi ulushiga to‘g‘ri keladi.

Поделитесь ссылкой с друзьями выделив текст.
Заметили ошибку, тогда выделите ошибочный текст и нажмите клавишы CTRL + ENTER.

Источник

O‘zbekistondagi 55ta suv omboridan 54tasi – gruntli to‘g‘on. Ekspert suv omborlari haqida ma’lumot berdi

Ilhom Mahmudovning aytishicha, suv omborlari to‘g‘onlari qurilish materiallariga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi:

«O‘zbekiston Respublikasida 55dan ortiq suv omborlari mavjud bo‘lib, Andijon suv omboridan boshqa barchasi grunt to‘g‘onlarni tashkil etadi», – degan ekspertning so‘zlarini keltirmoqda Kun.uz muxbiri.

Ilhom Mahmudov Yirik to‘g‘onlar bo‘yicha xalqaro komissiya ma’lumotlari asosida suv omborlaridagi avariyalar haqida ham ma’lumot berdi. Unga ko‘ra, suv omborlaridagi har ikki avariyadan bittasi grunt to‘g‘onlar hissasiga to‘g‘ri keladi.

O‘rta va yirik to‘g‘onlardagi avariyalarning 40 foizi to‘g‘on asosining buzilishi natijasida ro‘y beradi.

Gidrotexnika inshootlarida xavfli avariyalarning sodir bo‘lish omillari ham 2 turga bo‘linadi:

  • Tabiiy omillar. Ya’ni ekstremal oqimlar, kuchli shamol, dovullar, yer qimirlashi va boshqa klimatik omillarga bog‘liq.
  • Antropogen omillar. Loyihada yo‘l qo‘yilgan xatoliklar, qurilish me’yorlari va talablariga rioya qilmaslik, ekspluatatsiya xodimlari malakasining yetishmasligi kabilar.

Mutaxassisga ko‘ra, suv omborlarining turli bosimlarga chidamliligi bo‘yicha quyidagi turlari farqlanadi:

  • gravitatsion;
  • arkali;
  • kontrforsli;
  • arkali gravitatsion.
Читайте также:  Kia sportage crdi 115

Suv omborlari o‘zan va quyilma suv omborlariga bo‘linadi. Mazkur inshootlar to‘g‘oni suv chiqarish inshootisiz (gluxoy) yoki suv chiqarish inshooti mavjud bo‘lishi mumkin.

«Suv omborlarini qurish eramizdan 5 ming yil muqaddam boshlangan. So‘nggi 70-80 yil davomida suv omborlarini qurish juda tezlashib ketdi.

Hozirda Yer yuzida o‘rta va yirik suv omborlarining soni 46 mingdan ortiq bo‘lib, umumiy hajmi – 6600 km 3 , foydali hajmi — 3500 km 3 dan ortadi. Bu degani – yer yuzidagi barcha daryolarning 10 foiz yillik oqim hajmiga to‘g‘ri keladi. Suv yuzasi maydoni esa 600-620 ming km 2 (Yer shari yuzasining 0,2 foizi)ni tashkil qiladi.

Hozirda yiliga 300dan 500tagacha turli hajmdagi suv omborlari ishga tushirilmoqda. Angara, Missuri, Kolorado, Parana, Tennesi kabi yirik daryolar suv omborlari kaskadiga aylangan. Prognozlarga qaraganda, yana 30-50 yil ichida Yer yuzidagi daryolar havzalarining uchdan ikki qismi suv omborlari orqali boshqariladi», – dedi Ilhom Mahmudov.

Ma’lum qilinishicha, Angliyadagi 51 foiz to‘g‘onlar 90 yil, Niderlandiyada 45 foiz to‘g‘onlardan 80 yildan beri samarali foydalanib kelinmoqda.

Источник

O‘zbekistonda suv omborlarini ijaraga olishga ruxsat berilmoqda

image

O‘zbekistonda shu yilning 1 oktyabridan boshlab tadbirkorlar davlat tasarrufidagi tabiiy va sun’iy suv havzalari (suv omborlari) hamda ularning atrofidagi qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallanmagan yerlarni ijaraga olishlari mumkin. Bu haqda Prezident Shavkat Mirziyoyev tomonidan joriy yilning 18 avgustida imzolangan “Baliqchilik xo‘jaliklari ehtiyojlari uchun suv havzalaridan foydalanish tartibini takomillashtirish, shuningdek, baliqchilik xo‘jaligi va qirg‘oq turizmini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarorda keltirilgan.

2023 yil 1 oktyabrdan boshlab E-auksion elektron savdo maydonchasi orqali onlayn-auksion orqali tadbirkorlik sub’ektlariga quyidagilar ijaraga beriladi:

• davlat mulki bo‘lgan tabiiy va sun’iy suv havzalari (suv omborlari)

• daryolar atrofidagi qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallanmagan yer uchastkalari

Qarorda belgilanishicha, “O‘zbekbaliqsanoat” uyushmasi o‘ziga berilgan reproduktiv ahamiyatga ega past va doimiy ixtiofaunaga ega bo‘lmagan tabiiy suv havzalarini alohida foydalanishga ikki hafta muddatda Ekologiya vazirligi tizimidagi tashkilotlarga samarali foydalanish uchun topshiradi.

Shuningdek, qarorda 2023-2024 yillarda o‘nta suv omborida – Andijon, To‘palang, Ohangaron, Zomin, Qamashi, Chimqo‘rg‘on, Pachkamar, Chortoq, Xojikent va G‘azalkentda chorvachilik va baliqchilik hamda qirg‘oqbo‘yi turizmi ob’ektlarini tashkil etish ko‘zda tutilgan.

Tabiiy suv havzalarini ijaraga berishdan olingan mablag‘larning 50 foizi Ekologiya jamg‘armasiga, 40 foizi Baliqchilikni rivojlantirish jamg‘armasiga, 10 foizi Davlat aktivlarini boshqarish huzuridagi Davlat mulkidan samarali foydalanish markaziga o‘tkaziladi.

Bundan tashqari, tabiiy suv havzalarini tijorat maqsadlarida ko‘paytirish va baliq ovlashdan tashqari boshqa maqsadlar uchun ijaraga berishdan olingan mablag‘larning 90 foizi Ekologiya jamg‘armasiga, 10 foizi Davlat aktivlarini boshqarish agentligi huzuridagi Davlat mulkidan samarali foydalanish markaziga o‘tkaziladi.

Источник

Оцените статью
Adblock
detector