Suv, havo va tuproq muhitlari va ularning ifloslanishi
Kirish.
Suv resurslarining ifloslanib borishiga asosan sanoat korxonalarning chiqindi suvlari: ularning tarkibidagi yangidan-yangi kimyoviy komponentlarning qo’llanilishi oqibatida tabiat zarar ko’rmoqda.
Suvning ifloslanishi quyidagi sabablar bilan amalga oshadi:
— Tabiiy mahsulotlar bilan (chiqindilar, O2 yutilishi bilan boradigan jarayonlar);
— Suspenziyalarning tushishi;
— Turli xil zaharli moddalarni tushishi (pestitsidlar, gerbitsidlar);
— Suv havzalarini tabiiy eskirishiga olib keladigan moddalarni tushishi;
— Xo’jalik chiqindi suvlarni tushishi;
— Suv havzalarini qaynoq oqova suvlar bilan ifloslanishi;
— Tarkibida turli xil tuzlar bўlgan, neft qoldiqlari bo’lgan, tarkibida organik sintetik moddalar bo’lgan va h.k);
— Tarkibida noma‘lum bo’lgan turli xil radioaktiv chiqindilarni tushirish va h.k.
Suv havzalariga tushgan hamma materiallar ham uni iflos qilavermaydi. Bizga ma‘lumki, suv universal erituvchi va uning o’zi tarkibida erigan va suspenziya holidagi ko’plab moddalardan iborat sistemadir. Ba‘zi moddalar esa shu darajada yig’ilib boraveradiki, ma‘lum vaqt o’tgandan sўng shu moddaning miqdori ruxsat etilgan me‘yordan oshib ketadi va insonga yoki shu suvda yashovchi tirik: organizmlar uchun xavfli bo’lib qoladi. Shundagina bu suv ifloslangan deyiladi.
1. Suvni ifloslanishi va ifloslantiruvchi manbalar.
Reaktsiyaga kirishish xususiyati oshiq bo’lgan joylar. Suvning ifloslanishida yana shu narsani ham e‘tiborga olish kerakki, ba‘zi moddadar suvga tushganda boshqa moddalar bilan o’zaro reaktsiyaga kirishib sinergetik xususiyat, ya‘ni suvni salbiy xususiyatini oshirib yuborish mumkin.
Hozirgi vaqtda suv havzalari turli xil ifloslantiruvchi manbalar ta‘sirida qolmoqda.
Kislorod — oksidlanish va ko’pgina birikma hamda organizmlarning parchalanishi uchun kerak. Agar suvdan malum miqdordagi erigan kislorod miqdori olib tashlansa muhitning parametrlari o’zgarib, kislorod bilan nafas oladigan organizmlar halok bo’lishi mumkin. Xalqaro normaga ko’ra erigan O2 miqdori suvda 5 mln. bo’lishi kerak.
Oziqlantiruvchi moddalar — ba‘zi elementlar va anorganik birikmalar avtotrof organizmlar uchun ozuqa hisoblanadi. Agar shu oziqlantiruvchi moddalar miqdori kamaytirilib yoki kuchaytirilsa jiddiy qiyinchiliklar yuzaga kelishi mumkin.
Biologik aktiv moddalar — ba‘zi bir kimyoviy birikmalar biologik jarayonda qisqa va uzoq vaqtli o’zgarishlarga olib kelishi mumkin.
Muallaq holdagi qattiq zarrachalar — bularning ko’payishi bilan suvning nur o’tkazishi kamayadi, fotosintez faolligi kamayadi, suvning tashqi rangi yomonlashadi.
Issiqlik tasirlari — suvga issiq temperaturali suv tushganda sovuq suv bilan fiziologik o’zgarishlarlar sodir bo’ladi.
Oqova suvga xarakteristika berishda ko’pincha quyidagi fizik parametrlarga murojaat qilinadi: rangi, hidi, qattiq zarrachalarning tabiati va miqdori, tinish tezligi, temperatura, zichlik, oqimlar xarakteristikasi, aralashuvchanlik (gorizontal va vertikal bo’ylab), diffuziya tezligi. Bundan tashqari vodorod ionlari kontsentratsiyasi (RN), tuzlar miqdori, erigan kislorod miqdori, BPK, XPK, nitrat miqdori, fosfat miqdori, metall (mis, qo’rg’oshin, temir, rux, nikel, kadmiy, simob) miqdori, neft mahsulotlari, organik birikmalar (pestitsidlar, o’g’itlar, yuvish vositalari) va uglerod miqdorlari ham talab etiladi.
Ifloslangan suvning holati va tarkibini bilish uchun undan analiz qilishga namuna olish e‘tiborga molikdir. Chunki oqova suvlarning turli joylaridan turlicha natijalar olinadi. Ba‘zi joylarda reaktsiyaga kirishish xususiyati kuchli bo’lgan suvlar uchraydi. Shuning uchun bu suvlarga quyidagi ko’rsatgichlarni tatbiq etish joyizdir:
Suv yuzidagi yupqa plyonka – uning chuqurlik o’lchami 50 dan 500mkm bo’ladi. Hamma massa almashinish, ya‘ni suv bilan havo o’rtasidagi jarayonlar mana shu sohada sodir bo’ladi. Aniqlanishicha 200 mkm chuqurlikda suvning eng ifloslanish qismi bo’lar ekan.
Asosiy suv manbalari – uning chuqurligi bo’ylab belgilanadi. Chuqurlik oshgan sari uning harorati o’zgarib boradi. U quyidagilar bilan harakterlanadi:
— Suvning sirt qismidagi massasida quyosh nuri singib, biologik faollik, ya‘ni fotosintez jarayoni yuzaga keladi.
Oraliq yoki chuqurlikdagi suv massasida quyosh nurining singishi va issiqlik nurlanishlar juda kam miqdorda sodir bo’ladi.
Suvning tubidagi suv massasida cho’kmaga tushish va yana qaytish jarayonlari, ya‘ni kuchish reaktsiyalari sodir bo’ladi.
Cho’kma – barcha erigan va erimaydigan moddalar, oqibatda suv tubiga cho’kadilar. Ba‘zi hollarda cho’kmanm analiz qilib, suv to’g’risida to’la ma‘lumot olish mumkin bo’ladi.
Suvning ifloslanishi nima?
- by Frederik Beaudry
Suv ifloslanishi — suv ifloslantiruvchi moddalar bo’lsa. Atrof-muhit fanining kontekstida odatda o’simlik yoki hayvon kabi jonzotlarga zarar etkazadigan moddalar mavjud. Atrof muhitni ifloslantiruvchi moddalar inson faoliyatining natijasi bo’lishi mumkin, masalan, ishlab chiqarishning qo’shma mahsuloti. Biroq, tabiiy ravishda, ular radioaktiv izotoplar, cho’kindi yoki hayvonlarning chiqindilari kabi ham paydo bo’lishi mumkin.
Atrof-muhit ifloslanishi kontseptsiyasining umumiyligi sababli ifloslangan suvlar odamlarning bu erga kelishidan oldin atrofni atrofida bo’lgan deb taxmin qilishimiz mumkin.
Misol uchun, bahorda oltingugurtning yuqori darajalari bo’lishi mumkin yoki ularda tana go’shti mavjud bo’lgan oqim boshqa hayvonlar uchun ichishga yaroqsiz bo’lar edi. Ammo aholining ko’payishi, qishloq xo’jaligi amaliyotlari jadallashishi va sanoatning rivojlanishi tarqalgani sababli ifloslangan oqimlar, daryolar va ko’llar soni tez sur’atlar bilan o’sib bormoqda.
Muhitning ifloslanish manbalari
Bir qator inson faoliyati suv hayotlariga, estetika, dam olish va inson salomatligiga zarar etkazadigan suv ifloslanishiga olib keladi. Asosiy ifloslanish manbalari bir nechta toifada tashkil qilinishi mumkin:
- Yerdan foydalanish. Biz erga katta ta’sir o’tkazyapmiz: o’rmonlar kesib, yaylovlar, uylar qurdik, yo’llarni ochdik. Yerdan foydalanish faoliyati yomg’ir yog’ishi va qor halokatida suv aylanishini to’xtatadi. Suv quruqlikda va oqimlarga oqib o’tganda, uni olib tashlash uchun etarlicha kichik narsalarni oladi. Vegetatsiya tuproqning organik va mineral qismlarini ushlab turishning muhim ishidir, lekin o’simliklar ko’p miqdorda moddalarni daryolar, daryolar , suv havzalari va ko’llarga aylantiradi.
- Yopiq yuzalar. Ko’pchilik inson tomonidan tayyorlangan sirt tuproq kabi suvni emirolmaydi va ildizlar paydo bo’ladi. Uyingizda tomlari, otoparklar va asfaltlangan yo’llar yomg’ir va qor yog’i oqimlarini og’ir metallar, yog’lar, yo’l tuzi va boshqa ifloslantiruvchi moddalarni yig’ishtirib, katta tezlik va hajm bilan oqishni ta’minlaydi. Ifloslantiruvchi moddalar, aksincha, tuproq va o’simliklar tomonidan so’riladi, ular tabiiy ravishda buzilgan bo’lar edi. Buning o’rniga, ular suv oqimiga ko’proq e’tibor berishadi, ular oqimlarni ularni qayta ishlash imkoniyatiga ega.
- Qishloq xo’jaligi. Tuproqlarni elementlarga ta’sir qilish, o’g’itlar va pestitsidlar ishlatish va chorvachilikni to’plash kabi umumiy qishloq xo’jaligi amaliyoti muntazam ravishda suvning ifloslanishiga hissa qo’shadi. Oziq-ovqat oqimi, asosan, fosfor va nitratlar, suv o’tlari va boshqa muammolarga olib keladi. Fermer xo’jaliklarining tuproqlari va chorva mollarining noto’g’ri ishlashi ham tuproq eroziyasiga olib kelishi mumkin. Yomg’irdan olingan tuproq suv oqimiga aylanadi, bu erda suvning cho’kindi qatlamiga aylanadi, suv hayotida zararli oqibatlarga olib keladi.
- Konchilik. Minalar chiqindilari — javharning qimmatli qismi olib tashlanganidan keyin tashlangan toshlar. Chiqindilar chiqindi suvlarni katta miqdordagi ifloslantiruvchi moddalarga sig’dira oladi, ba’zilar chiqindi jinslarda tabiiy ravishda hosil bo’ladi, boshqalari esa rudani qayta ishlash usullaridan iborat. Tovar mahsuloti ba’zan cho’kma yoki loy kabi (masalan, ko’mirli) suv omborlarida saqlanadi va bu sun’iy suv havzalarini ushlab turgan suv omborlari buzilmasligi ekologik falokatga olib kelishi mumkin . Tark qilingan ko’mir konlari kislotali oqim drenajining mashhur manbaidir: suv ostida qolgan shaxtalarda suv va minalar chiqindilari bilan aloqa qilishda ba’zan oltingugurtli toshlarni oksidlaydi va juda kislotali bo’ladi.
- Ishlab chiqarish. Sanoat faoliyati suvning ifloslanishining asosiy manbai hisoblanadi. Ilgari suyuq chiqindilar to’g’ridan-to’g’ri daryoga tashlangan yoki zaharli chiqindilarga solib qo’yilgandilar, keyinchalik ular ko’milgan. Keyinchalik bu barrellar yomonlashdi va sızdılar va bugungi kunda hali ham davom etayotgan og’ir kontaminasyon hududlari. Qo’shma Shtatlarda qoidalar endi 1972 yilda «Toza suv qonuni», 1976 yilgi «Resurslarni asrash bo’yicha qutqarish akti» va 1980 yilgi Superfund akti kabi amaliyotlarni keskin cheklaydi. Sanoat hududlarida zaharli moddalar chiqarilishi, , Yoki oddiy noqonuniy ravishda. Bunga qo’shimcha ravishda, tasodifiy to’kilmalar juda tez-tez yuzaga keladi — masalan, yaqinda G’arbiy Virjiniya MCHM to’kilmasligi bilan . Rivojlanayotgan mamlakatlarda sanoat manbalaridan ifloslanish hali ham keng tarqalgan va inson va ekotizim salomatligiga xavfli.
- Energiya sektori. Fotoalbom yoqilg’ilarni qazib chiqarish va tashish, ayniqsa neft, suv havzalariga uzoq muddatli ta’sir ko’rsatishi mumkin bo’lgan to’kilmaslikka moyil. Bundan tashqari, ko’mir yoqilg’idagi elektr stansiyalari havoda katta miqdordagi oltingugurt dioksidi va azot oksidi chiqaradi. Ushbu ifloslantiruvchi moddalar yomg’ir suvida eriydi va suv yo’llariga kirganda, ular daryolar va ko’llarni sezilarli darajada kislotalashadi. Ko’mir o’simliklari simob, juda zaharli og’ir metalni chiqaradi, butun dunyoda ko’llarni ifloslantirmoqda va baliqni xavfsiz deb bo’lmaydi. Gidroenergetika orqali elektr energiyasini ishlab chiqarish ancha kam ifloslanishni keltirib chiqaradi, ammo suv ekotizimlariga salbiy ta’sir ko’rsatadi .
- Uy sharoitlari. Suvning ifloslanishiga yo’l qo’ymaslik uchun har kuni olib boradigan ko’plab tadbirlar mavjud: cho’l pestitsidlaridan, sekin yomg’ir suvi oqimidan, chorva mollarini yig’ishdan, uy-ro’zg’or kimyoviy moddalari va dori-darmonlaridan to’g’ri foydalangan holda, mikroto’lqinli mahsulotlar bilan to’siq bo’lmang, o’roq mashinasida yoki septik idish saqlanib, tekshirildi.
- Thrash. Atrofdagi axlat ko’p hollarda davom etmoqda va plastik moddalar zararli mikroploplastikaga aylanadi.
Kontaminantlar har doim biror modda bormi?
Har doim emas. Misol uchun, atom stansiyalari reaktorda bug ‘generatorini sovutish va turbinalarni aylantirish uchun katta miqdorda suv ishlatadi. Keyinchalik, iliq suv, pompalanan daryoga qaytarib yuboriladi, pastga sucul hayotga ta’sir qiluvchi iliq shudgor hosil qiladi.